Bình đẳng tố tụng:Chuyển từ tư duy trừng phạt sang bảo vệ công lý

Nguyên tắc này, được quy định tại Điều 13 BLTTHS và khoản 1 Điều 31 Hiến pháp 2013, xác định nghĩa vụ chứng minh thuộc về cơ quan tiến hành tố tụng. Bị can, bị cáo không phải chứng minh mình vô tội và có quyền im lặng.

Thực tế áp dụng còn hạn chế, nhiều trường hợp vẫn xuất phát từ giả định có tội, tập trung buộc tội thay vì tìm kiếm sự thật khách quan. Để thay đổi, cần coi pháp luật hình sự là công cụ bảo vệ công lý, quyền con người, tiếp thu chuẩn mực quốc tế và án lệ tiến bộ.

Mô hình tư pháp cần chuyển từ “công cụ quản lý” sang “dịch vụ công lý” phục vụ công dân; đề cao tranh tụng; bảo đảm bình đẳng giữa công tố và bào chữa; minh bạch và giải trình thay cho xử lý nội bộ khép kín.

Vi phạm nguyên tắc suy đoán vô tội dẫn đến oan sai, trong đó bức cung, nhục hình là nguyên nhân điển hình và bị pháp luật nghiêm cấm. Lời khai chỉ có giá trị khi phù hợp với chứng cứ khác.

Luật sư là “người gác cửa công lý”, giúp cân bằng quyền lực tố tụng, giảm vi phạm thủ tục và ngăn ngừa oan sai. Sự tham gia của luật sư ngay từ giai đoạn điều tra giúp bị can, bị cáo hiểu quyền của mình. Thống kê Bộ Công an 2023 cho thấy có luật sư tham gia từ đầu, khiếu nại vi phạm tố tụng giảm hơn 20%.

Cần bảo đảm luật sư được tiếp cận hồ sơ ngay khi khởi tố bị can, được các cơ quan tố tụng coi là đối tác bình đẳng cùng mục tiêu làm rõ sự thật. Ứng dụng công nghệ để quản lý hồ sơ điện tử và cho phép tra cứu trực tuyến sẽ tạo điều kiện cho luật sư thực hiện tốt vai trò này