ASEAN củng cố quyết tâm xây dựng Đông Nam Á không có vũ khí hạt nhân: Những bước đi thực chất hướng tới hòa bình khu vực

Hiệp ước SEANWFZ: Nền tảng vững chắc của an ninh khu vực

Hiệp ước SEANWFZ (tên đầy đủ là Hiệp ước thiết lập khu vực Đông Nam Á không có vũ khí hạt nhân), được ký kết năm 1995 tại Bangkok, chính thức có hiệu lực từ tháng 3-1997. Đây là một trong năm hiệp ước thành lập các khu vực không có vũ khí hạt nhân trên toàn cầu, bên cạnh các hiệp ước tương tự ở Mỹ Latinh, Nam Thái Bình Dương, châu Phi và Trung Á.

SEANWFZ yêu cầu các quốc gia thành viên ASEAN cam kết không phát triển, sản xuất, sở hữu hoặc kiểm soát vũ khí hạt nhân, đồng thời không cho phép bất kỳ quốc gia nào triển khai hoặc thử nghiệm vũ khí hạt nhân trong lãnh thổ của mình. Việc duy trì một Đông Nam Á phi hạt nhân là cách ASEAN góp phần vào tiến trình giải trừ quân bị toàn cầu, đồng thời thể hiện trách nhiệm và vai trò tích cực trong đảm bảo an ninh khu vực.

Hội nghị Ủy ban SEANWFZ 2024: Củng cố cam kết, thúc đẩy hành động

Hội nghị Ủy ban SEANWFZ ngày 8-7 tập trung kiểm điểm tiến độ thực hiện Kế hoạch hành động SEANWFZ giai đoạn 2023-2027, chuẩn bị cho dịp kỷ niệm 30 năm hiệp ước vào năm 2025 và đặc biệt là đẩy mạnh tham vấn với các quốc gia sở hữu vũ khí hạt nhân để họ ký kết Nghị định thư SEANWFZ.

Phát biểu tại hội nghị, Ngoại trưởng Malaysia Datuk Seri Mohamad Hasan khẳng định ASEAN luôn nhất quán ủng hộ việc sử dụng năng lượng hạt nhân cho mục đích hòa bình, đặc biệt trong lĩnh vực y tế, nông nghiệp, và công nghệ thực phẩm. Tuy nhiên, ông cũng nhấn mạnh rằng “trong bối cảnh các mối đe dọa từ vũ khí hạt nhân ngày càng hiện hữu, Đông Nam Á cần phải duy trì quyết tâm theo đuổi một khu vực phi hạt nhân thực chất”.

Đồng quan điểm, Phó Thủ tướng – Bộ trưởng Ngoại giao Việt Nam Bùi Thanh Sơn nêu rõ: “30 năm qua, Hiệp ước SEANWFZ là tuyên ngôn rõ ràng về cam kết của ASEAN trong việc giữ gìn một Đông Nam Á không vũ khí hạt nhân”. Ông cũng thông báo rằng Việt Nam đang tích cực hoàn tất thủ tục nội bộ để Timor-Leste sớm gia nhập hiệp ước này, khẳng định tinh thần mở rộng và hội nhập sâu hơn của SEANWFZ.
 

ASEAN quyết tâm đưa SEANWFZ thành chuẩn mực quốc tế

Tại hội nghị, các bộ trưởng ngoại giao đã thống nhất ba mục tiêu hành động lớn:

1. Đưa Hiệp ước SEANWFZ ra diễn đàn quốc tế: ASEAN dự kiến đệ trình Nghị quyết về SEANWFZ lên Đại hội đồng Liên Hợp Quốc tại kỳ họp thứ 80, qua đó khẳng định vai trò và giá trị của hiệp ước trên phạm vi toàn cầu.

2. Tiếp tục vận động các nước sở hữu vũ khí hạt nhân ký Nghị định thư SEANWFZ: Trong đó, ASEAN sẽ tiếp tục các cuộc tham vấn trực tiếp với Mỹ, Nga, Anh, Pháp và Trung Quốc nhằm tìm tiếng nói chung, khuyến khích họ tôn trọng và cam kết không đe dọa bằng vũ khí hạt nhân trong khu vực.

3. Hoàn tất thủ tục để Timor-Leste trở thành thành viên chính thức của SEANWFZ vào Hội nghị Cấp cao ASEAN tháng 10-2025: Đây là bước đi cần thiết để mở rộng phạm vi hiệu lực của hiệp ước và thể hiện sự đồng lòng của toàn khu vực.

Tín hiệu tích cực từ các cường quốc hạt nhân

Trong các cuộc đối thoại gần đây, Trung Quốc đã bày tỏ sẵn sàng ký Nghị định thư của Hiệp ước SEANWFZ mà không kèm bất kỳ điều kiện bảo lưu nào – một cam kết mang tính biểu tượng mạnh mẽ. Nga cũng được cho là đã đồng thuận với tinh thần tương tự. Trong khi đó, Mỹ và các quốc gia khác đang xem xét lại quan điểm trước khi đưa ra quyết định cuối cùng.

Ngoại trưởng Malaysia Hasan tiết lộ rằng ba quốc gia sở hữu vũ khí hạt nhân đã liên hệ với Malaysia để nối lại các cuộc đàm phán bị đình trệ trước đây, cho thấy một xu hướng đối thoại đang được thiết lập lại – điều từng bị bỏ ngỏ suốt một thời gian dài.

Thách thức và khuyến nghị cho ASEAN

Trong bối cảnh tình hình địa chính trị toàn cầu ngày càng phức tạp, với nhiều điểm nóng liên quan đến xung đột vũ trang và mối lo ngại về chạy đua vũ khí hạt nhân, việc duy trì và tăng cường hiệu quả của SEANWFZ không hề dễ dàng.

PGS. TS Tạ Minh Tuấn từ Học viện Ngoại giao Việt Nam cho rằng, ASEAN cần một chiến lược rõ ràng và linh hoạt hơn trong việc vận động các cường quốc ký Nghị định thư. Ông đề xuất ba hướng hành động:

• Thống nhất nội bộ ASEAN: Một lập trường thống nhất và dứt khoát từ các nước thành viên sẽ tạo nền tảng vững chắc trong các cuộc đàm phán với bên ngoài.

• Tiếp cận đối tác một cách thực tế và cởi mở: ASEAN nên sẵn sàng trao đổi để giải quyết các mối quan ngại của các nước sở hữu vũ khí hạt nhân, từ đó tạo điều kiện cho sự tham gia của họ.

• Làm rõ cam kết về sử dụng năng lượng hạt nhân hòa bình: Hiệp ước cần đảm bảo các điều khoản về quyền phát triển năng lượng hạt nhân phục vụ dân sinh, nghiên cứu, phù hợp với Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT).

Một Đông Nam Á phi hạt nhân: Không chỉ là giấc mơ

Hiệp ước SEANWFZ không đơn thuần là một tuyên bố chính trị. Nó là cam kết cụ thể của toàn ASEAN trong việc giữ vững hòa bình, ngăn ngừa xung đột và góp phần xây dựng một trật tự quốc tế dựa trên luật pháp, trong đó vũ khí hủy diệt hàng loạt không còn chỗ đứng.

Khi Việt Nam chuẩn bị đảm nhận vai trò Chủ tịch Hội nghị kiểm điểm NPT lần thứ 11 vào năm 2026, sự thành công của SEANWFZ sẽ là minh chứng thuyết phục nhất cho khả năng ASEAN đóng góp tích cực vào hệ thống an ninh toàn cầu.

Việc các nước ASEAN tiếp tục theo đuổi lộ trình SEANWFZ, vận động các cường quốc tham gia, và mở rộng phạm vi hiệp ước là minh chứng rõ nét cho nỗ lực bền bỉ hướng tới một Đông Nam Á không có vũ khí hạt nhân – khu vực duy nhất trên thế giới hiện nay không thuộc bất kỳ liên minh quân sự nào và đang kiên trì xây dựng hòa bình bằng đối thoại và hợp tác.